| 1.3. ДЗЕРАССÆ — РÆСУГЪД
|
КРАСАВИЦА-ДЗЕРАССА |
| Æхсæртæг денджызы бын Донбеттырты хæдзармæ бафтыд. | И вот достиг Ахсартаг дома владетелей вод Донбеттыров. |
| Хæдзар та ахæм хæдзар уыд, æмæ йæ къултæ æргъæу, йæ бын — цъæх авг, йæ сæр — сæууон стъалы. | Стены дома — из перламутра, полы из голубого хрусталя, и утренняя звезда светит с потолка. |
| Хæдзары бадынц авд æфсымæры, сæ уæлæ — сæ дыууæ хойы, — амæй ай рæсугъддæртæ, сæ сæры хил сызгъæринау æрттивы. | Переступил Ахсартаг порог дома и увидел: сидят там семеро братьев и с ними две сестры, одна красивее другой, словно золото, переливаются волосы девушек. |
| — Фарн уæ хæдзары æмæ уæ райсом хорз! — загъта Æхсæртæг, хæдзармæ куы бахызти, уæд. | — Доброе утро, и да будет счастье в вашем доме! — сказал Ахсартаг. |
| — Хорз дæ хай уæд! — зæгъгæ, йын загътой уыдон дæр æмæ сыстадысты, авд æфсымæры æмæ сæ дыууæ хойы, æмæ ‘рбадын кодтой Æхсæртæджы; æрбадтысты сæхуыдтæг дæр авд æфсымæры, æртæйæ — Ахсæртæгæн йæ уæллаг фарс, цыппарæй та — йæ дæллаг фарс.
Чысыл куы абадтысты, уæд æфсымæртæ бакастысты Æхсæртæгмæ æмæ йын загътой: |
— Пусть лучшее будет долей твоей, — ответили семеро братьев и две их сестры.
Усадили они Ахсартага. Трое, что постарше его, сели по одну сторону, четверо, что моложе его, сели по другую. Посмотрели братья на Ахсартага и сказали ему:
|
| — Дæ хуызæн уазæг нæм нæ цæугæ ‘ркодта, нæдæр нæм цæугæ ‘ркæндзæн, æмæ дыл бацин кæнын бæргæ хъæуы, фæлæ мастыл стæм. | — Подобного тебе гостя не было в нашем доме и никогда не будет.
И надо бы нам порадоваться твоему приходу и с честью встретить тебя, но не можем мы этого сделать, потому что горе пришло в наш дом. |
| — Хуыцау уын мæт ма зæгъæд, фæлæ цæуыл мæт кæнут? — бафарста сæ Æхсæртæг. | — Пусть бог вас избавит от горя. Что за горе у вас? |
| Уыдон ын загътой:
— Æртæ хойы нын уыди æмæ сæ фыдбылызæн сахуыр сты Нарты цæхæрадонмæ. |
И ответили ему братья:
— Три наши сестры повадились, на беду свою, в сад нартов. |
| Уым иу бæласыл сызгъæрин фæткъуы задис; бон-иу арæгьæд ис, æхсæв та-иу сын æй радавта нæ хо Дзерассæ, æхсинæджы хуызы-иу бацыд, афтæмæй. | Там зреет на дереве золотое яблоко. За день оно созревало, а ночью его похищала сестра наша – Дзерасса. |
| Бæргæ йын дзырдтам: «Нартмæ фыдуаг фæсивæд ис, уыдонæй арвыл цъиу атæхын дæр нæ уæнды — ма цу фæткъуымæ». | Не раз говорили мы сестрам: «Отважны юноши нартов, даже птицы боятся пролетать над ними. Не летайте за яблоками». |
| Фæлæ нæм нæ байхъуыста. Нарты Ахсар æмæ Ахсæртæг кæрæдзийы кæрдтыл бафтæнт,— ныр уыдон хъахъхъæдтой фæткъуы бæлас æмæ йæ фæцæф кодтой. | Но они не послушали нас.
И пусть мечами друг друга зарубят нарты Ахсар и Ахсартаг! В эту ночь они охраняли яблоню и ранили нашу Дзерассу. |
| Уыцы рæстæджы уатæй райхъуысти хъæрзын.
|
И только произнесли они имя сестры, как из соседней комнаты послышался стон. |
| Æхсæртæг бафарста:
— Кæй хъæрзын у уый? |
— Кто это стонет? — спросил Ахсартаг.
|
| — Гъеуый, кæмæй дын зæгъæм, уый у — нæ хо Дзерассæ. | — Наша Дзерасса, о которой мы рассказали тебе. |
| — Æмæ йын ницы хос и? — афарста æфсымæрты Æхсæртæг. | — Есть ли средство ее исцелить? — спросил Ахсартаг. |
| Æмæ йын уыдон загьтой:
— Бæргæ йын ис хос. |
— Есть такое средство, — ответили братья. |
| — Æмæ йын цы хос ис?
Йæ туджы ‘ртæхтæ — уыдон сты йæ хос; уыдон куы ‘рæмбырд кæнай æмæ йыл сæ куы бафу кæнай, уæд фервæздзæн, кæннод ын фервæзæн нал ис. |
— Если собрать все капли крови, что она потеряла, и наложить их на рану ее, она будет спасена. Иначе она погибнет. |
| — Æмæ йæ чи сдзæбæх кæна, уымæн цы хорз ракæндзыстут? — бафарста сæ Æхсæртæг. | — Как наградите вы того, кто спасет сестру вашу? — спросил Ахсартаг. |
| — Уыцы лæгæн æй раттикам нæ уарзон хо Дзерассæйы — Хуыцау æй уымæн саккаг кодта. | Замуж за того, кто спасет ее, выдадим мы любимую сестру нашу Дзерассу, самим богом суждена она только ему. |
| — Уæдæ æз дæн Нарты Уæрхæджы фырт Æхсæртæг, йæ туджы ‘ртæхтæ мæнмæ сты, цæвгæ дæр æй æз ныккодтон, дзæбæх дæр æй æз скæндзынæн. | И вот что ответил тогда Ахсартаг братьям:
— Я сын нарта Уархага. Ахсартаг — имя мое. Я собрал капли крови сестры вашей Дзерассы. Ранена она моею стрелою, я и вылечу ее. |
| — Цæут æмæ йæ ардæм ракæнут! | — Приведите ее сюда! |
| Æфсымæрты цæсгæмттæ ныррухс сты. Кæм ма уыдис кæрон сæ цинæн! Амæ зæгъынц Ахсæртæгæн: | Радостью осветились лица братьев, и ответили они Ахсартагу: |
| — Чызг уæззау рынчын у, дæумæ рацæуынæн нæу, фæлæ йæм мидæмæ уатмæ бахиз. | — Тяжело больна сестра наша Дзерасса, не сможет она выйти к тебе. Ты сам переступи порог ее комнаты. |
| Бацыд лæппу рынчыны размæ. | И юноша переступил порог комнаты, где лежала девушка. |
| Чызг сынтæджы хуыссы, йæ сызгъæрин дзыккутæ зæхмæ зæу-зæу кæнынц, йæ цæсгомæй худынц хуртæ, йæ дæллагхъуырæй кæсынц мæйтæ; разылд Æхсæртæджырдæм. | И вот что увидел он: лежит н постели девушка, волнами спадают на пол ее золотые волосы. Солнце смеется на ее лице, луны блестят на ее груди.
Повернулась она к Ахсартагу, и от счастья не сдержал он улыбки. |
| Уæд Æхсæртæг бахудти йæ мидбылты фырцинæй æмæ фелвæста йæ фæснахæй зæлдаг кæлмæрзæны тыхтæй чызджы туджы ‘ртæхтæ æмæ йыл сæ бафу кодта. | Вынул он из-за ноговицы шелковый платок, развернул его и наложил на рану Дзерассы запекшиеся капли ее крови. |
| Дзерассæ-рæсугъд, цы уыдис, уымæй авд ахæмы хуыздæр фестади. | Встала с постели красавица Дзерасса. И увидели братья, что в семь раз краше прежнего стала она. |
| Фараст боны æмæ фараст æхсæвы чындзæхсæв фæкодтой | Девять дней и девять ночей пировали на свадьбе Ахсартага и дочери Донбеттыра. |
| Æхсæртæг æмæ Донбеттыры чызгæн. Арвыл хур æмæ мæйау фидыдтой иумæ Дзерассæ æмæ Æхсæртæг. | Подобно солнцу и луне на небе сияли на свадебном пиру Ахсартаг и Дзерасса. |
| Фæцардысты уым бонтæ ‘мæ къуыритæ, стæй иу бон æрæнкъард ис Æхсæртæг — Æхсары æрæмысыд æмæ загъта: | Шли дни. Ахсартаг и Дзерасса жили в подводной стране Донбеттыра. И вот наступил день, и вспомнил нарт Ахсартаг о брате своем Ахсаре и загрустил. И сказал он Дзерассе: |
| — Мæнæн ам цæрын нал æмбæлы, хъуамæ саг урон ме ‘фсымæры æмæ фæцæуон мæ хæдзармæ. | — Не подобает мне больше жить здесь, должен я найти брата своего и вернуться домой. |
| Дзерассæ дæр бацин кодта:
— Кæд дын хæдзар ис, уæд цæуылнæ цæуæм,— махæн ам бадын нал æмбæлы. |
И, услышав такие слова, обрадовалась Дзерасса.
— Если у тебя есть свой дом, то нам надо спешить туда. Не подобает мне дольше здесь оставаться. (Ребенка ждала тогда Дзерасса и хотела она, чтобы родился он в доме мужа.) |
| Ныллæууыдысты цæуыны къахыл.
Æмæ курдиат сахат йæ сæры хил аивæзта Дзерассæ, æмæ сæ дыууæ дæр фестадысты æргъæуон бæзджын кæсæгтæ æмæ рараст сты фурды бынæй фурды сæрмæ. |
И в заветный час выдернула Дзерасса из косы своей золотой волос, обвила им себя и Ахсартага, и превратились они в рыб, перламутровой чешуей сияющих, и выплыли на поверхность моря. |
| Æхсар уæдмæ цуан кодта, сарæзта фурды былыл тар хъæды сырддзæрмттæй мусонг æмæ æнхъæлмæ касти йе ‘фсымæрмæ. | В дремучем лесу, на берегу моря, построил себе Ахсар шатер из звериных шкур и ждал вестей о брате. |
| Уæд иубон кæсы, æмæ денджыз урс танхъа хæссы. Сцин кодта Æхсар, ме ‘фсымæр хъæлдзæгæй ссæуы, зæгъгæ, æмæ йæхинымæры афæнд кодта: «Цон æмæ цуаны ауайон, кæд æмæ исты амарин йе ссыдмæ». Амæ ацыдис цуаны. | Однажды увидел он: вынесли волны белую пену. И обрадовался Ахсар: «Живым и веселым возвращается брат мой! Побегу я в лес на охоту, может, удастся мне зверя убить. Угощу тогда брата, и отпразднуем его возвращение». И отправился Ахсар на охоту. |
| Уыцы рæстæджы Нарты Уæрхæг тынг мæт кæнын байдыдта, мæ фырттæ цы фесты, куы никуыцæйуал мæм зынынц, зæгъгæ. Бонæй-бонмæ йæ мæт бадомдта, басаста йын йæ уæнгон тых. | «Где же мои сыновья? Неужели я их никогда не увижу?» — так говорил старый Уархаг, и горе сгибало его, и могучая сила его надломилась. |
| Уæд Нарты фæсивæдæн тынг æхсызгон уыдис, кæй никуыцæйуал зындысты Уæрхæджы фырттæ, уый, уымæн æмæ сын Æxcap æмæ Æхсæртæг бар нал лæвæрдтой, кодтой сыл тых. Райдыдтой Уæрхæджы зæронд сæрæй хъазын Нарты фæсивæд æмæ йæ скодтой фыдæнæн рæгъаугæс Нартæн… | Но радовались нартские юноши тому, что не возвращаются Ахсар и Ахсартаг, везде и во всем превосходившие их.
Стали они насмехаться над сединами Уархага и назло приставили его бессменно пасти скот. |
| Уæрхæг дæр фырмæстæй дард фæтæры Нарты рæгъау æмæ сæ денджызы бакалы, куы та сæ фезгъалы къæдзæхы рындзæй. Къорд бонты Уæрхæг рæгъаудонæй нал цыд Нарты хъæумæ,— йæ къах æй нал хаста йæ фыртты мæтæй. | Рассердился Уархаг. В отместку не раз угонял нартские стада и топил их в море или бросал с вершины крутой скалы. И с тех пор не показывался Уархаг в селении нартов: так горевал он по своим сыновьям, что его не тянуло туда. |
| Æхсæртæг æмæ Дзерассæ ссыдысты денджызæй æмæ денджызы был Æхсары мусонг ауыдтой. Бацыдысты йæм. Æxcap — цуаны, мусонг — дзæгъæл.
Дзерассæ мусонджы дуарæй куы бакаст, уæд йæ цæсгомы рухсæй мусонг афтæ рæсугъд уыд, æмæ загъта: — Цалынмæ ацы мусонджы бадынæй бафсæдон, уалынмæ ардыгæй нæ ацæудзынæн! |
Вышли со дна морского Ахсартаг и Дзерасса, и увидели они на берегу шатер из звериных шкур.
Заглянула Дзерасса в шатер — и все в шатре осветилось сиянием, исходившим от ее лица. И таким прекрасным показался Дзерассе этот шатер, что она сказала Ахсартагу: — Пока не посижу вдоволь в этом шатре, до тех пор не уйду отсюда. |
| Æхсæртæг æм дзуры:
— Уæдæ уал бад ам, —æз ме ‘фсымæры рацагурон. |
Хорошо, — ответил Ахсартаг. — Ты посиди здесь, а я пойду поищу брата. |
| Æмæ араст и Æхсæртæг Æхсары агурæг. Уалынмæ Æхсар йæхæдæг æрцыди йæ мусонгмæ—фæиппæрд сты кæрæдзийæ дыууæ ‘фсымæры. | И пошел Ахсартаг искать брата.
А тем временем Ахсар возвращался уже к своему шатру. Разошлись братья. |
| Дзырдуат | Словарь |
| æргъæу | перламутр |
| сæры хил | волосы |
| фæснахæй | ? |
| сæрæй хъазын | (устойчивое выражение): издеваться |
| рæгъау | стадо, табун |
| фæиппæрд кæнын | отделить, обособить |
