АЛАНТИ ПАДДЗАХАДИ РАВЗУРСТ (Агусти Алемани киунугæ «АЛАНЫ В ДРЕВНИХ И СРЕДНЕВЕКОВЫХ ПИСЬМЕННЫХ ИСТОЧНИКАХ»-мæ гæсгæ)
Дессаги цийнæ кодтонцæ Дзауæгигъæуи цæргутæ инсæй анзи размæ, каталайнаг (испайнаг) ахургонд Аугусто Алемань мах сахармæ æ киунугæ ку ʻрбахаста, уæд. Еци киунугæ [3] адтæй уомæн æ диссертаци. Æрцудæй уруссаг æвзагмæ тæлмацгонд, æма си адтæй æмбурдгонд хъæбæр берæ рагон финститæй скъуддзæгтæ аланти хабæртти туххæй.
Рæстæг цудæй, еуетæ байдзаг кодтонцæ сæ нæукон куститæ æма æнæгъæнæ интернет Алемани киунуги æрмæгутæй, фал сæ фулдæртæ ба еци киунугæ сæ къохмæ дæр некæд райстонцæ, хестæрæй — кæстæрæй. Гъигагæн, уотæ дæр зæгъун æнгъезуй, алайнаг адæми фæдонтæн сæ зæрди къуми дæр нæ бацудæй еци киунугæ, æ бунат уоми не ‘ссирдта. Дессагæн, иннердигæй ба, нæ алливарс цæргутæ ба нигулæнæрдигæй дæр, æма искæсæнæрдигæй дæр хъæбæр лæмбунæг райдæттонцæ еци фарстатæбæл архайун, цума алантæй ке равзурстæнцæ, еци гъуддаг æнай-æнойти сæ зæрдити æрбафтудæй.
Уони фæндон, гъæйдæ ‘ма историй нæхецæн исбунат кæнæн, зæгъгæ, мæнмæ дессаг нæ кæсуй. Уони хæццæ ерискæнун – рæстæг дзæгъæли исафун. Фал мин иннæ хабар мæ зæрдæ тонун кæнуй: нæхе адæм цæмæн нæ гъуди кæнунцæ нæхе историбæл? Идарддæр ку цæуæн еци надбæл, уæд фесæфдзæнæй нæ адæми цæсгон, «идентичность» ке хонунцæ, е. Æгайтима фæззиндтæй уæхæн фæсарæйнаг, æндæрбæстаг лæг, кæци исæнхæст кодта уæхæн дессаги устур, æхсидзгæ куст.
Еске ку бафæрсай нæ историбæл, уæд фегъоссæнæ мæнæ ауæхæн дзуапп: фиццаг цардæнцæ скифтæ, уони раййивтонцæ сæрматтæ, уони фæсте адтæнцæ алантæ; XV æноси райдайæнæй ба нæ райдæттонцæ хонун «осетинтæ». Сæ цæрæнбунæттæ адтæнцæ æнæгъæнæ астæуккаг æма хонсар Европæ, сауæнгæ Гибралтари уалæнгæ, фалæ син паддзахадæ исаразун ба кæрæй-кæронмæ некæд некæми бантæстæй. Дууæ хатти цагъди фæцæнцæ: XIII æноси мæнголти къохæй, XIV – XV æности ‘хсæн ба Тимури æфсæдтæй. Уобæл фæцæй аланти истори, ма райдæтта нуриккон нæхе адæми – ирон, дигорон, мæнмæ ба растдæр кæсуй зæгъун – æссон адæми истори.
Истори уотæ цубурæй, лаконикон ку лæдæрæн, уæд уайуй æгæр цубур æма куддæр æнæууилд. Алемани киунугæмæ ба ку ‘ркæсæн, уæд нæ истори рауайдзæнæй дзæвгарæ рæсугъддæр æма хузгундæр. Цæй, райгон кæнæн киунугæ, ма айдагъдæр 16-аг сæрмæ æркæсæн.
Дæлдæр, 1-аг феппайуйнаги [кæсæ: 1] рамбурд кодтон, кæд, кæми æма ци хабæрттæ æрцудæй нæ рагфиддæлтæбæл; ка сæ бахаста историкон финститæмæ, уой туххæй алке бон æй Алемани монографимæ æркæсун лæмбунæг. Дуккаг феппайуйнаги [кæсæ: 2] хецæнæй æмбурд æрцудæнцæ континенттæ, бæститæ, бунæттæ, нури æвзагæй – «дислокацитæ», алантæ балций кæмити цудæнцæ, етæ.
Фæдонтæ –последователи, потомки
Æнай-æнойти -вдруг
Æхсидзгæ – значимый, нужный
Аугусто Алемань финсуй:
| дзаман | бунат | архайдтæ |
| Нæ дзамани размæ I æноси уалæнгæ
107 анз. |
Цæугæдæнттæ Днепр æма Дони æхсæн | роксолантæ Митридат VI Эвпатори нихмæ (Нæ дзамани размæ 117–63) |
| Нæ дзамани размæ 64–47 | Дон æмæ цæгат-искæсæн Хъаспи æхсæн | Аорсти паддзах Спадин æма, Боспори паддзах Фарнаки рæстæги (Нæ дзамани размæ 95–47) |
Фиццаг алантæбæл финсун райдæттонцæ (гъома скифтæ æма сарматтæбæл нæ, фал аорстæбæл, рохсалантæбæл æма алантæбæл) фиццаг æма дуккаг æноси уалæнгæ, Европи будуртæмæ ку рацудæнцæ Цæгат Кавказæй, Сау денгизи æма Хъаспий денгизи билгæронтæй, уæд. Уоци рæстæги историæн ке намттæ зонæн етæ адтæнцæ Боспори (Сау денгизи билти) паддзах Митридат Евпатор, рохсалантæбæл ка фæттухгиндæр æй, æма æ фурт Фарнак, Боспори иннæ паддзах.
Алантæй историмæ бахаудтæнцæ се ‘лдартти нæмттæ; Тасий æма Спадин. Финсунцæ, цума се ‘всадти адтæй дууæ сæдæ мин æфсæддони, фал ми не ‘руагæс кæнуй; уæдта раст зæгъгæй, етæ паддзæхтæ нæ хундтæнцæ, фалæ «æлдæрттæ», гъома хецæуттæ айдагъ тугъди дзамани. Нур æй куд лæдæрæн, еци рæстæги паддзахадæ алантæмæ нæма адтæй, ‘ма «паддзæхтæ» адтæнцæ хæстон æлдæрттæ, кенæ ба балхонтæ.
Балхон – вождь, предводитель; от «бал» — отряд или «балц» — поход
Идарддæр кæсæн Алемани киунуги:
| I æн. н. э. 22-55 | цæгат-нигулæн æрдæмæ Кангюяй (Согдианæй) | Алань, — Яньцай-паддзахади нæуæг ном. |
| 35 | Кавказæй цæгатæрдæмæ | Аланти фиццаг фæззинд истории; аланти балци Сомехмæ, Тиберии æрдудæй. |
| 49 | Сау денгизи билгæрон | Евнон, аорсти паддзах, румæгти æма Боспори паддзах Котис I-ги (?- 67 н.э.), цæдесæмбал, Митридати (? – 68) нихмæ. |
| 60-67 | æвæццæгæн, Ольвиай рацудæй | Минæвайрадæ «Аорси домбай паддзæхтæмæ». |
| 69 | Мезиа (Балгари) | Рохсаланти балц Руми зæнхитæмæ. |
| 72 | Миди, Сомех | Аланти балц хонсар Кавказмæ. |
| 93-123 | Азов денгизи фалæнбулай | Аланти цæдес бунæттон адæмихæттæлти хæццæ Боспори паддзах Савромат I-ги (? – 123) доги. |
Фиццæг æноси алантæ дзæвгарæ фæффулдæр æнцæ ‘ма рахæлеу æнцæ зæнхи цъарæбæл: еуетæ байзадæнцæ Сауденгизи билтæбæл, иннетæ Кавкази кæмттæбæл бахъæрттæнцæ Сомехмæ æма Иранмæ, ‘ма тохун райдæттонцæ сæ хæццæ. Се ‘ртигкаг хай балци рандæ ʻнцæ Европæма (нури Балгари ‘ма Венгри), иннетæ ба куддæрти разинттæнцæ Согъдиани (нури Узбекистан æма Таджикистан). Еци ‘гъуддæгута, балцитæ уой амонæг æнца, ‘ма нæ фиддæлтæ уæд адтæнцæ сæ тæккæ хъаури, фулдæрæй фулдæр кодтонцæ мæ сæ турнундзийнадæн кæрон нæ адтæй [кæсæ: 4]. Амварс адтæнцæ Руми хæццæ дæр æма Боспори паддзахи хæццæ дæр. Æнхус кодтонцæ еу æнсувæр-паддзахæн инней нихмæ. Лæбурдтонцæ Сомехмæ æма Иранмæ.
Еци дзамани цардæнцæ: Руми — Тибе́рий (Ю́лий Це́зарь А́вгуст); Сауденгизи билтæбæл — Митридат VIII (Тиберий Юлий Митридат) æма Боспори паддзæхтæ – Котис ‘ма Савромат I (Тиберий Юлий Савромат I). Аорсти «паддзах» ба уæд адтæй Евнон.
Нарти кадæнгити ци хабæртти кой цæуй, етæ раст уоци доги æрцудæнцæ. Райсæн кадæнгæ «Æхсæртæггатæ æмæ Борæты хæст» ‘ма байгъосæн кадгин профессор Абайти Вассомæ: «История любит повторяться. За тысячу лет до монголов Боспорские цари проводили такую же политику по отношению к скифо-сарматским племенам: поддерживали одни племена против других, с целью не дать никому из них настолько усилиться, чтобы угрожать их царству. Один вариант сказаний о борьбе между нартовскими фамилиями донёс до нас, как нам кажется, отзвук событий того далёкого времени. Согласно этому варианту Ахсартаговы, задумав пойти войной на Бораевых, просят военной помощи у некоего правителя по имени Кафты-сар-Хуандон-Алдар, что значит «Глава-рыб-Владетель-пролива». Правитель предоставляет им вспомогательное войско, и с его помощью Ахсартаговы истребляют Бораевых. Кто же такой этот «Владетель пролива»? В поле зрения Нартов-алан был только один такой правитель: Боспорский царь, владевший Керченским (Пантикапейским) проливом. Огромный размах рыбных промыслов в Боспорском царстве мог стяжать ему также славу «Главы рыб» … [кæсæ: 5, с.183]
Турнундзийнадæ – стремление, порыв, напор
Дуггаг æноси хабæрттæбæл Алемань финсуй уотæ:
| II æн. | Мези | Сæрмæттæ æма рохсаланти балцитæ Мезимæ Адриани доги. Рохсаланти паддзах, П. Элий Распарагани хæццæ федуд. |
| 135 | Албани, Миди, Сомех | Аланти лæбурд Сомех, Албани, Мидимæ, ергъæвд æрцудæй Никомедийæг Арриан Флавийæй (86-160) . |
| 138-61 | Астæуккаг Европа | Аланти лæбурдитæ император Антонин Пийи (86-161) доги. |
| 167-80 | Германи | Аланти æмархайд император Марк Аврелийи (121-180) гермайнаг тугъдтæлти хæццæ. |
| 180 | искæсæн Дунай арæнæй цæгат æрдæмæ | Рохсалантæ Марк Аврелии сæрисæфти размæ. |
| 185-89 | Гурдзистон, Мцхетæ | Гурдзиаг паддзах Амзасп II-ги ергъæвд Мцхетæй аланти лæбурдæй. |
| 193-208 | Керчь (Пантикапея) | Ирак, «сæйраг алайнаг тæлмацгæнæг» Пантикапейи. |
Дуккæг æноси алантæ адтæнцæ сæ тæккæ хъаури: айдагъ Ирайнаг-Сомехаг ‘ма Мезий тугъдтæлти тонхбæл ма нæ, фал ма бафтудæнцæ Гермайний, Хъирими æма Гурдзий дæр ‘ма гъæйттæй тохгæ кодтонцæ. Балций рандæ уиуонцæ Гурдзимæ, Иранмæ, Сомехмæ; æмархайд кодтонцæ Руми тугъдтæлти. Сæ паддзах адтæй, зæгъунцæ, Распараган; Википеди ин æ кой кæнуй, куд аланти фиццаг паддзахæн [кæсæ: 6].
Фал кæд аланти паддзахадæ еци рæстæги арæзт нæма ‘рцудæй, уæд растдæр уодзæй æй исхонун паддзах нæ, фал æлдар, кенæ ба балхон.
Ергъæвд – защита, оборона, избавление
Тугъдтæлтæ — войны
Тонх – активность, поприще
Æртиггаг æноси ци цаутæ æрцудæй:
| III æн.
225 |
Сомех | Аланти æмцæдес Сомехи паддзах Хосров I-ги (? – 217) хæццæ ирайнæгти нихмæ. |
| 235-38 | Рум | Максимини хецауеуæг; æвæццæгæн адтæй алайнаг. |
| 238-44 | Эгей денгизи билгæрæнтæ | Алантæ Филиппити рæбунти фæуæлæхез æнцæ Гордиан III-бæл (225-244). |
| 243-73 | Дайрани ком | Егъаугонд Сасанидти Ирани æндæвдадæ сауæнгæ «Аланти Дуармæ» Шапур I-ги (?-273) доги. |
| 260 | Мези | Узурпатор Регалиан (? – 260) мард æрцудæй Мезии, рохсаланти домæнтæмæ гæсгæ. |
| 274 | Пæльмирæ | Аланти цини бауадт Аврелиани (214-275) хæццæ, Пальмираг Зенобиа (240-275) æма галлти узурпатор Есувий Тетрикбæл (? -275) сæ еумæйаг уæлахези фæдбæл. |
| 276-82 | Рум æма аланти буцæу император Проби (232-282) доги. |
Æртиккаг æноси алантæ фулдæрæй фулдæр æмбæлунцæ Руми, Сомехи, Ирани, Мезии æма Гурдзий хæццæ. Уæд Сомехи хæццæ Ирани нихмæ ‘слæуунцæ, уæд ниццæгъдунцæ Румæгти. Уоци догæй ке фæсмæрæн дзæбæх, етæ ‘нцæ: Сомехи паддзах Хосров I, Руми императортæ Гордиан III, Марк Аврелий Проб æма Луций Домиций Аврелиан, Персийан æ шахиншах Шапур I. Цардæй ма еци рæстæги æфсæддонти император Максимин I ке хонунцæ, е (гъо ма, салдæттæ ‘й равзурстонцæ). Уомæн, дан, æ мадæ алайнаг силгоймаг адтæй, æ фидæ ба – готтаг, фал, мæммæ гæсгæ еци цау неци фæййагъазæй Аланти паддзахадæн æ къæхтæбæл ислæуунæн. Иннердигæй ба нур мах хуæздæр æнкъардзинан аланти бунат иннæ адæмихæттæлти ‘хсæн. Куд кæсæн, уотемæй алантæ айдагъ тохгæ нæ, фал амцард дæр кодтонцæ Руми хæццæ. «Руми дуйне» ке хонунцæ, уоми алантæ ахæстонцæ аккаг бунат.
Егъаугонд — расширенный
Æндæвдадæ — влияние
Цини бауадт, Уæлахези фæдбæл кувд\файт — триумф
Идарддæр цуппæрæймаг æносбæл Алемань финсуй:
| IV æн. 330-38 | Сомех | Алантæ æмцæдес «массагетти» паддзах Санесани хæццæ, Сомехи паддзах Хосров III Котакки (? – 338) нихмæ. |
| 351-67 | Сомех | Алантæ æмцæдес Сомехи паддзах Аршак II-ги (? – 368) хæццæ ирайнæгти нихмæ. |
| 375 | Астæуккаг Европа | Аланти дæлбарадæ гуннтæн. Етæ еумæ ниддæрæн кодтонцæ остроготаг Эрманарихи (? – 376) паддзахадæ. |
| 377-78 | Мези | Аланти æмцæдес гуннти æма æндæр варвæрти хæццæ. |
| 378 | Словаки-Венгри-Австри | Аланти лæбурд император Грацианбал (359-383) Паннонии. Алантæ тохунцæ еумæ визиготти паддзах Фритигерни (? – 380) æфсади Адрианополи рæбунти (9 августи). Фæммулд æй æма мард фæцæй император Валент (328-378). |
| 378 | Константинопол | Аланти, готти æма гуннти еумæйаг балцитæ. |
| 379 | Астæуккаг Европа | Император Феодосии (347-395) уæлахез алантæ, гуннтæ æма готтæбæл. |
| 380 | Паннони | Аланти есунцæ Грациани (359-383) Руми æфсадмæ. Феодосий (347-395) равартта зæнхитæ цæрунмæ алайнаг, готтаг æма гуннти æнхуси æфсæдтæн. |
| 383-84 | Германи, Итали, Швейцари | Аланти æма гуннти æнхуси æфсæдтæ франкти хæццæ (Бавтон) (? – 388) еумæ тохунцæ ютунгти нихмæ Реции. |
| 384 | Альпи хуæнхтæ | Аланти æнхуси æфсæдтæ Феодосия Руми медтугъдтæлти. |
Цуппæрæймаг æноси аланти æндæвдадæ фæффулдæр, фæттухгиндæр уй. Тохунцæ уæд персайнагти хæццæ сомехти нихмæ, уæд сæрхат – сомехти хæццæ персайнагти нихмæ. Тохунцæ Европи будурти Руми æвсæдти нихмæ; кæми сæ ниццæгъдунцæ, кæми ба дæлахез фæуунцæ. Æдзох ба æрлæмбунæг унцæ нæуæг зæнхитæбæл, ма Руми фарс тохунцæ е ‘знæгти хæццæ. Уотæ уидæ æма гунти æма готти хæцца алантæ исæнцайунцæ Константинополбæл. Гъулæггагæн, алантæ, кæд берети тухæ басастонцæ, кæд дуйней берæ бæститæ фæууидтонцæ, уæддæр нæ архайдтонцæ уобæл, цæмæй æцæг паддзахадæ исарастайонцæ, сæ гъудий дæр нæ адтæй еци гъудтаг. Æвæдзи сæ хъаурæ дæр нæ фагæ кодта, ‘ма алли хатт дæр уотæ рауаидæ, ‘ма сæ дууердигæй æлхъивтонцæ хъаурæгиндæртæ, ‘ма, куд фæззæгъунцæ, сæхе лæдæрттæнцæ, цума адтæнцæ дзæбокæ æма хъæсдарг æхсæн. Гъе ма уомæ гасгæ уæд еуети фарс хуастæнцæ, уæд – иннети фарс.
Æнхуси æфсæдтæ – вспомогательные войска
Медтугъд – междоусобица, гражданская война
Æндæвдадæ – влияние
Сæрхат — наоборот
Дæлахез – проигрыш, поражение
Æдзох – постоянно, постепенно
Исæнцайунцæ — атакуют