к оглавлению осетино-русско-английских текстов
| 1.3. ДЗЕРАССÆ — РÆСУГЪД | КРАСАВИЦА-ДЗЕРАССА | 4. THE BEAUTY ZERASHSHA |
| Æхсæртæг денджызы бын Донбеттырты хæдзармæ бафтыд. | И вот достиг Ахсартаг дома владетелей вод Донбеттыров. | After a long descent through the dim waters Akhshartag found himself in the house of Donbettir. |
| Хæдзар та ахæм хæдзар уыд, æмæ йæ къултæ æргъæу, йæ бын — цъæх авг, йæ сæр — сæууон стъалы. | Стены дома — из перламутра, полы из голубого хрусталя, и утренняя звезда светит с потолка. | The walls of the house were made of mother-of-pearl, the floor was of blue crystal, and the morning star shone through the ceiling. |
| Хæдзары бадынц авд æфсымæры, сæ уæлæ — сæ дыууæ хойы, — амæй ай рæсугъддæртæ, сæ сæры хил сызгъæринау æрттивы. | Переступил Ахсартаг порог дома и увидел: сидят там семеро братьев и с ними две сестры, одна красивее другой, словно золото, переливаются волосы девушек. | Akhshartag stepped across the threshold, and there he saw seven brothers sitting, along with two sisters, one more beautiful than the other. Like gold glittered and gleamed the maiden’s fair hair. |
| — Фарн уæ хæдзары æмæ уæ райсом хорз! — загъта Æхсæртæг, хæдзармæ куы бахызти, уæд. | — Доброе утро, и да будет счастье в вашем доме! — сказал Ахсартаг. | “Good day to you!” said Akhshartag, as he greeted them. “May happiness ever fill your home!» |
| — Хорз дæ хай уæд! — зæгъгæ, йын загътой уыдон дæр æмæ сыстадысты, авд æфсымæры æмæ сæ дыууæ хойы, æмæ ‘рбадын кодтой Æхсæртæджы; æрбадтысты сæхуыдтæг дæр авд æфсымæры, æртæйæ — Ахсæртæгæн йæ уæллаг фарс, цыппарæй та — йæ дæллаг фарс.
Чысыл куы абадтысты, уæд æфсымæртæ бакастысты Æхсæртæгмæ æмæ йын загътой: |
— Пусть лучшее будет долей твоей, — ответили семеро братьев и две их сестры.
Усадили они Ахсартага. Трое, что постарше его, сели по одну сторону, четверо, что моложе его, сели по другую. Посмотрели братья на Ахсартага и сказали ему:
|
“May you be blessed by a kindly fate!” one of the seven brothers and one of the pair of sisters replied. They rose and made a place for him to be seated. The three who were older than he sat on one side, the four who were younger on the other. They looked Akhshartag up and down, and said, |
| — Дæ хуызæн уазæг нæм нæ цæугæ ‘ркодта, нæдæр нæм цæугæ ‘ркæндзæн, æмæ дыл бацин кæнын бæргæ хъæуы, фæлæ мастыл стæм. | — Подобного тебе гостя не было в нашем доме и никогда не будет.
И надо бы нам порадоваться твоему приходу и с честью встретить тебя, но не можем мы этого сделать, потому что горе пришло в наш дом. |
“None like you has ever been in our home before, and never will be again. We should be joyful at your coming, and greet you with honor, but we cannot do so now since we are in mourning.” |
| — Хуыцау уын мæт ма зæгъæд, фæлæ цæуыл мæт кæнут? — бафарста сæ Æхсæртæг. | — Пусть бог вас избавит от горя. Что за горе у вас? | “God save you from all sorrow. What woe is troubling you?” |
| Уыдон ын загътой:
— Æртæ хойы нын уыди æмæ сæ фыдбылызæн сахуыр сты Нарты цæхæрадонмæ. |
И ответили ему братья:
— Три наши сестры повадились, на беду свою, в сад нартов. |
The eldest brother answered him so, “We have three sisters, and one of them has been going into the Narts’ orchard, and it has ended badly for her. |
| Уым иу бæласыл сызгъæрин фæткъуы задис; бон-иу арæгьæд ис, æхсæв та-иу сын æй радавта нæ хо Дзерассæ, æхсинæджы хуызы-иу бацыд, афтæмæй. | Там зреет на дереве золотое яблоко. За день оно созревало, а ночью его похищала сестра наша – Дзерасса. | There each day a golden apple grows and ripens. At night our sister changed into a dove, and stole it away. |
| Бæргæ йын дзырдтам: «Нартмæ фыдуаг фæсивæд ис, уыдонæй арвыл цъиу атæхын дæр нæ уæнды — ма цу фæткъуымæ». | Не раз говорили мы сестрам: «Отважны юноши нартов, даже птицы боятся пролетать над ними. Не летайте за яблоками». | More than once we told her that the Nart youths were bold, and no birds dare fly over their heads, so don’t go after any more apples. |
| Фæлæ нæм нæ байхъуыста. Нарты Ахсар æмæ Ахсæртæг кæрæдзийы кæрдтыл бафтæнт,— ныр уыдон хъахъхъæдтой фæткъуы бæлас æмæ йæ фæцæф кодтой. | Но они не послушали нас.
И пусть мечами друг друга зарубят нарты Ахсар и Ахсартаг! В эту ночь они охраняли яблоню и ранили нашу Дзерассу. |
But she did not listen to us. The Narts Akhshar and Akhshartag were guarding the apple tree last night, and wounded our sister fatally, may they cut each other down with their swords!» |
| Уыцы рæстæджы уатæй райхъуысти хъæрзын.
|
И только произнесли они имя сестры, как из соседней комнаты послышался стон. | They had only just pronounced this name when a groan was heard from the adjoining chamber. |
| Æхсæртæг бафарста:
— Кæй хъæрзын у уый? |
— Кто это стонет? — спросил Ахсартаг.
|
“Who is that groaning?” inquired Akhshartag. |
| — Гъеуый, кæмæй дын зæгъæм, уый у — нæ хо Дзерассæ. | — Наша Дзерасса, о которой мы рассказали тебе. | “It is our Zerashsha, of whom we have told you,” they replied. |
| — Æмæ йын ницы хос и? — афарста æфсымæрты Æхсæртæг. | — Есть ли средство ее исцелить? — спросил Ахсартаг. | “Is there any remedy that will cure her?” asked Akhshartag. |
| Æмæ йын уыдон загьтой:
— Бæргæ йын ис хос. |
— Есть такое средство, — ответили братья. | “There is such a remedy!” answered one of the brothers. |
| — Æмæ йын цы хос ис?
Йæ туджы ‘ртæхтæ — уыдон сты йæ хос; уыдон куы ‘рæмбырд кæнай æмæ йыл сæ куы бафу кæнай, уæд фервæздзæн, кæннод ын фервæзæн нал ис. |
— Если собрать все капли крови, что она потеряла, и наложить их на рану ее, она будет спасена. Иначе она погибнет. | “If anyone can put back the missing half of her wing in its proper place she will be cured, and her life will be saved. If not, she will surely die!” |
| — Æмæ йæ чи сдзæбæх кæна, уымæн цы хорз ракæндзыстут? — бафарста сæ Æхсæртæг. | — Как наградите вы того, кто спасет сестру вашу? — спросил Ахсартаг. | “How would you reward anyone who cured your sister?” |
| — Уыцы лæгæн æй раттикам нæ уарзон хо Дзерассæйы — Хуыцау æй уымæн саккаг кодта. | Замуж за того, кто спасет ее, выдадим мы любимую сестру нашу Дзерассу, самим богом суждена она только ему. | “We should give our beloved sister Zerashsha to him in marriage! The gods have decreed that only such a one should she marry.” |
| — Уæдæ æз дæн Нарты Уæрхæджы фырт Æхсæртæг, йæ туджы ‘ртæхтæ мæнмæ сты, цæвгæ дæр æй æз ныккодтон, дзæбæх дæр æй æз скæндзынæн. | И вот что ответил тогда Ахсартаг братьям:
— Я сын нарта Уархага. Ахсартаг — имя мое. Я собрал капли крови сестры вашей Дзерассы. Ранена она моею стрелою, я и вылечу ее. |
Then Akhshartag boldly told the brothers the truth, “I am Warkhag’s son. Akhshartag is my name. The half-wing of your sister is in my keeping.
I was the one who wounded her, and I will be the one to cure her. |
| — Цæут æмæ йæ ардæм ракæнут! | — Приведите ее сюда! | Bring her in here, I beg you!” |
| Æфсымæрты цæсгæмттæ ныррухс сты. Кæм ма уыдис кæрон сæ цинæн! Амæ зæгъынц Æхсæртæгæн: | Радостью осветились лица братьев, и ответили они Ахсартагу: | The brothers’ faces all lit up with happiness, and they answered Akhshartag, |
| — Чызг уæззау рынчын у, дæумæ рацæуынæн нæу, фæлæ йæм мидæмæ уатмæ бахиз. | — Тяжело больна сестра наша Дзерасса, не сможет она выйти к тебе. Ты сам переступи порог ее комнаты. | “Our sister, Zerashsha, is seriously ill, and we cannot move her out here to you. You yourself must cross the threshold of her chamber.” |
| Бацыд лæппу рынчыны размæ. | И юноша переступил порог комнаты, где лежала девушка. | Then the young Nart stepped across the threshold. |
| Чызг сынтæджы хуыссы, йæ сызгъæрин дзыккутæ зæхмæ зæу-зæу кæнынц, йæ цæсгомæй худынц хуртæ, йæ дæллагхъуырæй кæсынц мæйтæ; разылд Æхсæртæджырдæм. | И вот что увидел он: лежит н постели девушка, волнами спадают на пол ее золотые волосы. Солнце смеется на ее лице, луны блестят на ее груди.
Повернулась она к Ахсартагу, и от счастья не сдержал он улыбки. |
A beautiful young woman was lying in bed, and her golden hair fell over her shoulders and down onto the floor. The sun was laughing on her face, and the moon was shining upon her breasts. She turned toward Akhshartag, and he could not help smiling with happiness. |
| Уæд Æхсæртæг бахудти йæ мидбылты фырцинæй æмæ фелвæста йæ фæснахæй зæлдаг кæлмæрзæны тыхтæй чызджы туджы ‘ртæхтæ æмæ йыл сæ бафу кодта. | Вынул он из-за ноговицы шелковый платок, развернул его и наложил на рану Дзерассы запекшиеся капли ее крови. | He took from his belt the silk handkerchief, and out of it he took the half-wing and laid it on Zerashsha’s wound. |
| Дзерассæ-рæсугъд, цы уыдис, уымæй авд ахæмы хуыздæр фестади. | Встала с постели красавица Дзерасса. И увидели братья, что в семь раз краше прежнего стала она. | And straightaway she became seven times more lovely than before. |
| Фараст боны æмæ фараст æхсæвы чындзæхсæв фæкодтой | Девять дней и девять ночей пировали на свадьбе Ахсартага и дочери Донбеттыра. | The seven brothers and her two sisters were all so glad, that they happily gave Zerashsha to Akhshartag as his bride. One day then another and so on for a week the wedding feast lasted for Akhshartag and for Zerashsha, the daughter of Donbettir. |
| Æхсæртæг æмæ Донбеттыры чызгæн. Арвыл хур æмæ мæйау фидыдтой иумæ Дзерассæ æмæ Æхсæртæг. | Подобно солнцу и луне на небе сияли на свадебном пиру Ахсартаг и Дзерасса. | They fit one another like the sun and the moon among their guests at the festive board. |
| Фæцардысты уым бонтæ ‘мæ къуыритæ, стæй иу бон æрæнкъард ис Æхсæртæг — Æхсары æрæмысыд æмæ загъта: | Шли дни. Ахсартаг и Дзерасса жили в подводной стране Донбеттыра. И вот наступил день, и вспомнил нарт Ахсартаг о брате своем Ахсаре и загрустил. И сказал он Дзерассе: | Day followed day; week followed week. Akhshartag and his beautiful bride, Zerashsha, lived in the underwater land of Donbettir.
Then came the time when Akhshartag remembered how his brother was still waiting for him, and he grew sad. He then said to Zerashsha, |
| — Мæнæн ам цæрын нал æмбæлы, хъуамæ саг урон ме ‘фсымæры æмæ фæцæуон мæ хæдзармæ. | — Не подобает мне больше жить здесь, должен я найти брата своего и вернуться домой. | “I cannot live here any longer. I must go to meet my brother, and then return home!” |
| Дзерассæ дæр бацин кодта:
— Кæд дын хæдзар ис, уæд цæуылнæ цæуæм,— махæн ам бадын нал æмбæлы. |
И, услышав такие слова, обрадовалась Дзерасса.
— Если у тебя есть свой дом, то нам надо спешить туда. Не подобает мне дольше здесь оставаться. (Ребенка ждала тогда Дзерасса и хотела она, чтобы родился он в доме мужа.) |
“If you have a home of your own, then we must hasten there. It is not good for me to remain here any longer!”
She was already with child, and wished for it to be born in her husband’s home, as custom demanded. |
| Ныллæууыдысты цæуыны къахыл.
Æмæ курдиат сахат йæ сæры хил аивæзта Дзерассæ, æмæ сæ дыууæ дæр фестадысты æргъæуон бæзджын кæсæгтæ æмæ рараст сты фурды бынæй фурды сæрмæ. |
И в заветный час выдернула Дзерасса из косы своей золотой волос, обвила им себя и Ахсартага, и превратились они в рыб, перламутровой чешуей сияющих, и выплыли на поверхность моря. | In the hour of farewell Zerashsha took a strand of golden hair from her plait and bound it round herself and Akhshartag, and at once they became two big fish, shining with scales of mother-of-pearl, and thus they swam up to the surface of the sea. |
| Æхсар уæдмæ цуан кодта, сарæзта фурды былыл тар хъæды сырддзæрмттæй мусонг æмæ æнхъæлмæ касти йе ‘фсымæрмæ. | В дремучем лесу, на берегу моря, построил себе Ахсар шатер из звериных шкур и ждал вестей о брате. | In the dark forest, on the seashore, Akhshar built himself a tent of animal skins, and awaited news of his brother. |
| Уæд иубон кæсы, æмæ денджыз урс танхъа хæссы. Сцин кодта Æхсар, ме ‘фсымæр хъæлдзæгæй ссæуы, зæгъгæ, æмæ йæхинымæры афæнд кодта: «Цон æмæ цуаны ауайон, кæд æмæ исты амарин йе ссыдмæ». Амæ ацыдис цуаны. | Однажды увидел он: вынесли волны белую пену. И обрадовался Ахсар: «Живым и веселым возвращается брат мой! Побегу я в лес на охоту, может, удастся мне зверя убить. Угощу тогда брата, и отпразднуем его возвращение». И отправился Ахсар на охоту. | Once he saw that the waves cast up white foam on the shore, and he was very glad. “Alive and well, my brother will soon return happily to me! I shall go hunting for wild game, and maybe I shall be back in time for his return.” So off he went to the hunt. |
| Уыцы рæстæджы Нарты Уæрхæг тынг мæт кæнын байдыдта, мæ фырттæ цы фесты, куы никуыцæйуал мæм зынынц, зæгъгæ. Бонæй-бонмæ йæ мæт бадомдта, басаста йын йæ уæнгон тых. | «Где же мои сыновья? Неужели я их никогда не увижу?» — так говорил старый Уархаг, и горе сгибало его, и могучая сила его надломилась. | “Where are my two sons? Shall I never see them again?” so said old Warkhag, and grief bent his head, and his great power was broken. |
| Уæд Нарты фæсивæдæн тынг æхсызгон уыдис, кæй никуыцæйуал зындысты Уæрхæджы фырттæ, уый, уымæн æмæ сын Æxcap æмæ Æхсæртæг бар нал лæвæрдтой, кодтой сыл тых. Райдыдтой Уæрхæджы зæронд сæрæй хъазын Нарты фæсивæд æмæ йæ скодтой фыдæнæн рæгъаугæс Нартæн… | Но радовались нартские юноши тому, что не возвращаются Ахсар и Ахсартаг, везде и во всем превосходившие их.
Стали они насмехаться над сединами Уархага и назло приставили его бессменно пасти скот. |
But the Nart youths were glad that Akhshar and Akhshartag did not return, since they were always and everywhere so superior to them, and made them obey. They did not hesitate to mock Warkhag, and made him always take the cattle out to pasture as their shepherd, to insult him. |
| Уæрхæг дæр фырмæстæй дард фæтæры Нарты рæгъау æмæ сæ денджызы бакалы, куы та сæ фезгъалы къæдзæхы рындзæй. Къорд бонты Уæрхæг рæгъаудонæй нал цыд Нарты хъæумæ,— йæ къах æй нал хаста йæ фыртты мæтæй. | Рассердился Уархаг. В отместку не раз угонял нартские стада и топил их в море или бросал с вершины крутой скалы. И с тех пор не показывался Уархаг в селении нартов: так горевал он по своим сыновьям, что его не тянуло туда. | Warkhag grew angry at this. More than once he deliberately drove some of the cattle into the sea, and drowned them, or prodded them over the edge of an abyss, and they broke their necks. He remained in the wilds, and did not go to the villages of the Narts, but all the same he suffered more, because of his absent sons. |
| Æхсæртæг æмæ Дзерассæ ссыдысты денджызæй æмæ денджызы был Æхсары мусонг ауыдтой. Бацыдысты йæм. Æxcap — цуаны, мусонг — дзæгъæл.
Дзерассæ мусонджы дуарæй куы бакаст, уæд йæ цæсгомы рухсæй мусонг афтæ рæсугъд уыд, æмæ загъта: — Цалынмæ ацы мусонджы бадынæй бафсæдон, уалынмæ ардыгæй нæ ацæудзынæн! |
Вышли со дна морского Ахсартаг и Дзерасса, и увидели они на берегу шатер из звериных шкур.
Заглянула Дзерасса в шатер — и все в шатре осветилось сиянием, исходившим от ее лица. И таким прекрасным показался Дзерассе этот шатер, что она сказала Ахсартагу: — Пока не посижу вдоволь в этом шатре, до тех пор не уйду отсюда. |
Akhshartag and Zerashsha came from the bottom of the sea and saw on the shore a tent made of skins. They looked inside, but Akhshar was off hunting, and the tent was empty. When Zerashsha entered the tent, all inside was lit up by the radiance of her face. Such a fine tent it was, that she said to Akhshartag, “I cannot leave this place until I have sat and rested here awhile.” |
| Æхсæртæг æм дзуры:
— Уæдæ уал бад ам, —æз ме ‘фсымæры рацагурон. |
Хорошо, — ответил Ахсартаг. — Ты посиди здесь, а я пойду поищу брата. | “Very well,” replied Akhshartag. “You sit here meanwhile, and I’ll go and look for my brother.” |
| Æмæ араст и Æхсæртæг Æхсары агурæг. Уалынмæ Æхсар йæхæдæг æрцыди йæ мусонгмæ—фæиппæрд сты кæрæдзийæ дыууæ ‘фсымæры. | И пошел Ахсартаг искать брата.
А тем временем Ахсар возвращался уже к своему шатру. Разошлись братья. |
So Akhshartag went off to the forest to find his brother. In the meantime his brother returned home to his tent, and so the two brothers missed each other … |
| Дзырдуат | Словарь | Dictionary |
| æргъæу | ПЕРЛАМУТР | |
| сæры хил | ВОЛОСЫ | |
| фæснахæй | ? | |
| бафу кодта. | дословно: ДУНУЛ | |
| сæрæй хъазын | устойчивое выражение: ИЗДЕВАТЬСЯ | |
| рæгъау | стадо, ТАБУН | |
| фæиппæрд кæнын | ОТДЕЛИТЬ, обособить | |
| СПУСК | descent | |
| ПОТОЛОК | ceiling | |
| ПОРОГ | threshold | |
| СВЕРКАЛ | glittered | |
| БЛЕСТЕЛ | gleamed | |
| ПОДНЯЛИСЬ | rose | |
| ТРАУР | mourning | |
| ПЕЧАЛЬ | sorrow | |
| ГОРЕ | woe | |
| ФРУКТОВЫЙ САД | orchard | |
| СОЗРЕВАЕТ | ripens | |
| ГОЛУБЬ | dove | |
| УКРАЛ | stole | |
| СМЕЛЫЙ | bold | |
| ОСМЕЛИТЬСЯ | dare | |
| СТОН | groan | |
| ПРИЛЕГАЮЩИЙ | adjoining | |
| СТОН | groaning | |
| СРЕДСТВО | remedy | |
| ВЫЛЕЧИЛ | cured | |
| ПОЛУКРЫЛО | half-wing | |
| ПОРОГ | threshold | |
| КОМНАТА, КАМЕРА | chamber | |
| РАНИТЬ | wound | |
| СРАЗУ | straightaway | |
| СООТВЕТСТВОВАТЬ | fit | |
| НЕВЕСТА | bride | |
| СПЕШИТЬ | hasten | |
| ПРЯДЬ | strand | |
| МЫЛО | foam | |
| СКОРБЬ | grief bent | |
| ПОДЧИНИТЬСЯ | obey | |
| НАСМЕХАТЬСЯ | mock | |
| СКОТ НА ПАСТБИЩЕ | cattle out to pasture | |
| ПАСТИ | shepherd | |
| НАПРАВИЛ, ПОЕХАЛ | drove | |
| ПОДТОЛКНУЛ | prodded | |
| БЕЗДНА | abyss | |
Tales of the Narts. Ancient myths and legends of the Ossetians./ Translated by Walter may. Edited by John Colarusso and Tamirlan Salbiev./ Princeton University Press. Princeton and Oxford. 2016. P.p. 9-11.