| 1.4. ÆXCAP ÆМÆ АХСÆPTÆДЖЫ МÆЛАТ
|
СМЕРТЬ АХСАРА И АХСАРТАГА |
| Дзерассæ Æхсары йæхи лæг фенхъæлдта, уымæн æмæ Æхсар æмæ Æхсæртæг æмхуызæттæ уыдысты, асæй дæр æмæ уындæй дæр: бурхил, дæргъæлвæс фæтæнриу æмæ цæхæрцæст гуырдтæ, æмæ сæ ничи зыдта, чи сæ кæцы у, уый, Хуыцау æмæ зæххы йедтæмæ. | Вернулся Ахсар к своему шатру, открыл дверь и увидел Дзерассу.
«О, бог богов, — сказал он про себя. — Не отнимай у нас счастья нашего ни в пути, ни дома. Мог ли я думать, что Æхсартаг не только вернулся живой, но и привел в мой шатер свою невесту!» |
| Мусонджы дуарæй куы бакаст æмæ Дзерассæйы куы федта Æхсар, уæд загъта йæхинымæры: «Хуыцауты Хуыцау, нæ амонд нын фæндагыл дæр ма фесаф æмæ бынаты дæр! Уый та кæм æнхъæл уыдтæн, æмæ Æхсæртæг æд бинойнаг æрцæудзæн!» | Взглянула Дзерасса на Ахсара и приняла его за своего мужа.
Высокорослые, стройные и широкоплечие, искроглазые и белокурые — братья были так похожи друг на друга, что только боги да мать-земля могли различать их. |
| Дзерассæ йæм скаст æмæ йæ фæрсы:
— Куыд æрæгмæ цыдтæ? |
— Отчего ты так долго не возвращался? — спросила Дзерасса. |
| Ахсар æм ницы сдзырдта.
— Уа их фæуай! Нал мæ зоныс? — афæдзæй-афæдзмæ доны бын иумæ куы уыдыстæм, — зæгъгæ, йæм бадзырдта Дзерассæ. |
Ахсар ничего не ответил.
Что с тобой? Или ты не узнаешь меня? Ведь целый год прожили мы вместе под водой в стране Донбеттыра |
| Уæд бæлвырд базыдта Æхсар, ай йе ‘фсымæр Æхсæртæджы ус кæй у, уый.
|
И убедился Ахсар, что перед ним жена его брата Ахсартага.
|
| Ус лæппумæ йæхи ласын байдыдта, фæлæ йæм Æхсар йе ‘ргом нæ лæвæрдта. | Стала Дзерасса, принимая Ахсара за мужа, льнуть к нему и видит, что тот отворачивается от нее. |
| Хуыссын афон куы æрцыд, уæд Æхсар йæ нымæт Дзерассæйы бын бакодта, Æхсæртæджы нымæт та сæ уæлæ ныккодта æмæ, цæмæй кæрæдзимæ хæстæг нæ уыдаиккой, уый тыххæй йæ кард фелвæста æмæ йæ сæ дыууæйы астæу нывæрдта. | Пришло время ложиться спать. Расстелил Ахсар свою бурку, легли они на нее и накрылись буркой Ахсартага. Но, чтобы не было у него близости с женой брата, вытащил Ахсар свой меч и положил его между собой и Дзерассой. |
| Ус фæмæсты ис, фестади æмæ бустæгондæй хицæнæй сбадтис. | И это так рассердило Дзерассу, что, обиженная, она встала с постели и, грустная, села поодаль. |
| Уæд уалынмæ Æхсæртæг æрхæццæ ис æмæ саджы мард æрхаста æд къала бæлас. | Дверь шатра открылась, вошел Ахсартаг, он принес тушу убитого оленя и целое дерево с корнями и ветвями, чтобы разжечь костер. |
| Æмæ Дзерассæйы æнкъардæй, бустæгондæй бадгæ куы федта, уæд, йæ зæрдæ фехсайдта, — афтæ ‘нхъæл уыдис, æмæ йын Æхсар батых кодта. | Увидел он обиженную и печальную Дзерассу и спящего брата, и закралась ревность в его душу: что если Ахсар совершил насилие над Дзерассой? |
| Æмæ хъама фелвæста æмæ йе ‘фсымæр Æхсары ныццавта æмæ йæ амардта. | И не успела Дзерасса слова сказать, как Ахсартаг выхватил кинжал и убил своего брата. |
| Уæд ын ус радзырдта, куыд уыдис, уый.
Æхсæртæг фæсмоны бацыдис, ме ‘фсымæры æнаххосæй амардтон, зæгъгæ, |
Но когда Дзерасса рассказала ему все, что произошло, раскаяние охватило Ахсартага, понял он, что ни за что погубил Ахсара. |
| æмæ йæ хъама фелвæста, йæ фистон ын Æхсары риумæ сарæзта, йæ фындз та йæхи зæрдæмæ æмæ йыл йæхи ‘руагьта, æмæ хъама йæ зæрдæйы сфардæг ис, æмæ фæмард ис. | И снова выхватил он свой кинжал, приставил рукоять его к груди Ахсара и, направив острие кинжала в сердце свое, всей своей тяжестью опустился на острие.
Пронзил кинжал сердце Ахсартага, и он умер. |
| Дзерассæ байдыдта дзыназын, кæуын, ниуын, додой кæнын; хоста йæ сæр, йæ уæрджытæ — ай мыл цæй æбуалгъ ми æрцыд, мæн тыххæй куы фæмард сты дыууæ ‘фсымæры, зæгъгæ. | Рвет на себе волосы Дзерасса, царапает свои щеки, бьет она себя по голове и по коленям: «О, горе, что за черное горе постигло меня.
Из-за меня погибли оба брата!» |
| Йæ дзыккутæ тоны, йæ рустæ рæдувы, хъарæг кæны, æмæ йæ хъарæгæй арауынц хæхтæ; сырдтæ дæр ныхъхъус сты арф хъыгæй; згъалы хъарм цæстысыгтæ Дзерассæ дыууæ ‘фсымæрыл. | В голос плачет, рыдает Дзерасса, эхом разносятся по горам ее причитания, и даже звери лесные затихли, слушая, как она рыдает.
Льет Дзерасса горючие слезы. |
| Сæ астæу сбадти æмæ æмбисæхсæвмæ фæкуыдта Æхсары мардыл, æмбисæхсæвæй бонмæ та — Æхсæртæджы мардыл.
Йæ тæригъæдæй мæрдты сæрмæ сбадти кæуындзаст сау мылазон мигъы сыг. |
До полуночи проплакала она над телом Ахсара и от полуночи до утра — над телом Ахсартага.
И горе ее черною тучей низко нависло нал телами братьев, и, подобно дождю, льются горькие слезы Дзерассы. |
| «Ныр сын цы ми кæнон: уадзгæ сæ кæнон æмæ сын сæ хъамбул уæрджытæ, сæ цæхæр цæстытæ æмæ сæ сырх уадултæ сынтытæ æмæ рувæстæн хæрынмæ куыд ныууадзон; æвæргæ сæ кæнон, æмæ сын цы мадзал ссарон?!» — зæгъы йæхицæн Дзерассæ. | — Что мне теперь делать с ними? Разве могу я оставить их тут, чтобы вороны выклевали их огненные очи и чтобы лисицы обглодали их стройные колени и румяные щеки? Похоронила бы я их, но как самой мне это сделать? |
| Уыцы афон Уастырджи ратахт йе ‘ртыкъахыг бæхыл, йæ егар дæр йемæ, афтæмæй, æмæ Дзерассæйы уæлхъус алæууыд æмæ йын зæгьы: | В это время Уастырджи на трехногом коне своем с борзой собакой своей опустился с небес на землю.
Предстал он перед Дзерассой и сказал ей: |
| — Уæ хурты хур æмæ арвы фидауц, уæ мæ рухс дуне æмæ бæсты рæсугъд! Аз рагæй дæр дæ фæдыл куы зилын, уæд цæуыл хъыг кæныс, цы дыл æрцыд? | — О, солнце солнц, украшение вселенной! О, мой светлый мир и краса земли! Давно хожу я по твоим следам и вот застаю тебя в горе.
Скажи, о чем льешь ты слезы? Что случилось с тобой? |
| — Куыннæ хъыг кæнон? Мæнæ ацы дыууæ ‘фсымæры мæн тыххæй фæмард сты, æмæ сæ куыд баныгæнон, уымæн ницы амал арын. | — Как же не горевать мне? — ответила Дзерасса.
Вот два брата, из-за меня они погибли, и я не знаю, как мне их похоронить. |
| Уастырджи йын загъта:
— Усай, уыдон æз баныгæнин, бæргæ, усæн мын куы рацæуис, уæд. |
— О, женщина, — ответил Уастырджи.
— Я похороню их, но ты должна стать моей женой. |
| — Цæуылнæ дын ацæудзынæн усæн, ацы мæрдты куы баныгæнæм, уæд, — зæгъгæ, йын дзуапп радта Дзерассæ. | И Дзерасса ответила ему:
— Почему бы мне не пойти за тебя замуж после того, как мы похороним мертвых! |
| Уастырджи йæ ехсы фындзæй зæхх æркъуырдта, æмæ дыууæ ‘фсымæры марды ингæны фестадысты, сæ ингæныл та фæзынд диссаджы цырт, чъыр æмæ дурæй амад, рæсугъд галуан йæ алыварс, афтæмæй. | Тогда Уастырджи слегка ударил по земле рукоятью плети своей, и тела обоих братьев опустились под землю.
Высокое надгробье поднялось над их могилой, и крепость, сложенная из камня и скрепленная известью, встала вокруг их могилы |
| Уæд Дзерассæ дзуры Уастырджимæ:
— Цæй, уæдæ æз мæхи ахсон уæртæ денджызы был, кæннод тугæрхæмттæй демæ куыд фæцæуон; ды уал ам бад, æз ныртæккæ фездæхдзынæн. |
И Дзерасса сказала тогда Уастырджи:
— Посиди-ка ты тут, а я пойду умоюсь вон там на берегу моря. А то как пойду я с тобой? Ведь кровь запеклась у меня на щеках. |
| Уастырджи баууæндыд Дзерассæйыл.
Дзерассæ денджызы былмæ куыддæр бахæццæ ис, афтæ денджызы йæхи баппæрста æмæ ныффардæг ис йæ фыды бæстæ — Донбеттыртæм. |
Уастырджи поверил Дзерассе, а она, достигнув берега моря, кинулась в волны и ушла вниз, в отцовский край — в страну Донбеттыра. |
| Ныр æрбацæудзæн, уæд æрбацæудзæн, зæгъгæ, Уастырджи æнхъæлмæ кæсы æмæ йæхинымæры алыхуызон хъуыдытæ кæны.
Фæлæ ма цæй ус æмæ цæй цыдæр! Фыдæнхъæлæй баззади Уастырджи. |
Ждет Уастырджи и думает о Дзерассе, что вот-вот вернется она.
Долго ждал он. Но где там! Нет красавицы Дзерассы! Обманула она надежды Уастырджи. |
| Йæ зæрдыл бадардта уыцы сайд æмæ загъта: «Гъей, додой дæ къона! Уæлæуыл дыл нæ фæхæст уыдзынæн, фæлæ мын мæрдты та кæдæм ирвæздзынæ!» | — Подожди же, беда твоему очагу! — сказал Уастырджи.
— В этом мире мне тебя не поймать, но куда ты денешься от меня в Стране Мертвых? |
| Абадт йе ‘ртыкъахыг бæхыл Уастырджи æмæ мæстæйдзагæй, денджызы былтыл цуангæнгæ рафардæг ис йæ егаримæ. | И обозленный Уастырджи вскочил на своего трехногого коня и с борзой собакой своей поскакал по берегу моря, стал он охотиться и разогнал свою досаду. |
| Дзырдуат | Словарь |
| дæргъæлвæст | стройный |
| их фæуай! | дословно: превратись в лед! |
| дзыназын | стонать, рыдать, умолять |
| кæуын | плакать |
| ниуын | завывать, мяукать |
| додой кæнын | причитать, |
| æбуалгъ | необычный, кошмарный |
| рæдувын | рвать, царапать |
| хъарæг кæнын | оплакивать, причитать |
| арауын | опалять |
| згъалын | осыпаться, рушиться |
| кæуындзæст | собирающийся заплакать |
| мылазон | темный, мрачный |
| хъамбул уæрджытæ | крепкие колени |
| сынт | ворон |
| тугæрхæмттæ | кровоподтеки |
| фыдæнхъæлæй | обманутым |
| додой дæ къона! | (устойчивое восклицание): горе тебе! |
| цуангæнгæ | охотясь |
| егар | охотничий пес |
| Нарты кадджытæ\\ Составители: В.Абаев, Н.Багаев, И.Джанаев, Б.Боциев, Т.Епхиев. Литературный редактор И.Джанаев. Владикавказ: «Алания». 1995. С.14-16. | Осетинские нартские сказания.\\ Составители: В.Абаев, Н.Багаев, И.Джанаев, Б.Боциев, Т.Епхиев. Перевод с осетинского Ю.Либединского. Москва-Владикавказ. 2001. С.12-15. |
