| 1.6. УЫРЫЗМÆГ ÆМÆ ХÆМЫЦ УÆРХÆДЖЫ КУЫД ССАРДТОЙ
|
КАК УРЫЗМАГ И ХАМЫЦ НАШЛИ ДЕДА СВОЕГО УАРХАГА
|
| Бон уылынг рæзтысты, æхсæв та уыдисн дыууæ фаззон лæппуйы. | За день на вершок, за ночь на целую пядь росли близнецы. |
| Фат æмæ ‘рдынæй хъазынхъом куы фесты, уæд иубон рацыдысты уынгмæ, фат-æрдынæй хъазгæ. Æгас Нарт сæ фаты хъæрæй бамбæхстысты. | А когда вышли они первый раз из родного дома на улицу и стали, играя, стрелять из луков, от свиста их стрел нарты попрятались кто куда. |
| Къулыбадæг ус йæ чызджы рарвыста донмæ. Хæмыц æй куы суыдта, уæд æй фехста, æмæ чызгæн йæ донгарз ныцъцъæл. ис, йæ уæлæ цы дзауматæ уыд, уыдон дæр фат ныскъуыдтæ кодта. | В это время Кулбадаг-ус, вещая женщина, послала по воду свою единственную дочь. Как только завидел девочку Хамыц, пустил он стрелу. На мелкие черепки рассыпался кувшин ее, и стрела продырявила ей платье. |
| Чызг фæстæмæ кæугæ-кæугæ баздæхтис, æмæ йæм йæ мад дзуры: | Плача, вернулась она домой.
|
| — Цы кодтай, дæ мад дæ быныл баззайа, дон цæуылнæ ‘рбахастай? | Что случилось с тобой, чтобы матери твоей пережить тебя? Почему ты не принесла воды? |
| Уый йын загьта:
— Дæлæ мæ Хæмыц фехста фатæй æмæ мын мæ донгарз ныцъцъæл кодта, стæй мын мæ пысултæ дæр ныскъуыдтæ кодта. |
Ответила девочка матери своей:
Это озорной Хамыц пустил стрелу, на мелкие черепки разбил мой кувшин и в тряпки превратил мое платье. |
| Мад æм радта ног донгарз æмæ йын загъта: | Дала женщина дочери своей другой кувшин и сказала ей: |
| — Ацу, æмæ дын кæд мæ дзыхæй хай уыдзæни, уæд дын цы дзидзи фæдардтон, уый дын хæлар уæд, кæннод Сехы гоппыл фæхау. | — Иди снова и без воды не возвращайся. Да пойдет тебе впрок мое молоко и пусть передастся тебе мое острословие. Но если не сумеешь достойно ответить ему — чтоб тебе перевернуться! |
| Чызг рараст ис, æмæ дуарæй куыд рахызт, афтæ та йæ Хæмыц фатæй фехста. | Только вышла девочка из дому, Хамыц снова пустил в нее стрелу. |
| Уæд æм чызг фæстæмæ дзуры:
— Мæныл дæ тых цы ‘взарыс, мæныл хъæды мæргътæ дæр тых куы сты; фæлæ кæд уыйбæрц тыхджын дæ, уæд уæртæ дæ фыдыфыд Уæрхæг Нарты рæгъауы фæстæ ныххус и, æмæ уый бабæрæг кæн. |
— Легко тебе пробовать на мне свою силу, — крикнула ему девочка. — Любая пичужка лесная сильнее меня. А если уж ты такой силач, так пошел бы лучше проведать деда своего Уархага, который иссох, бродя за нартским скотом. |
| Дыууæ лæппуйы уыцы ныхас куы фехъуыстой, уæд сæ фæттæ æмæ се ‘рдынтæ бацъæлтæ кодтой æмæ сæ хæдзары цæгъдæджы мидæг фесты æмæ сæ мадмæ дзурынц: | Услышав эти оскорбительные слова, мальчики в ярости изломали свои луки и стрелы. С шумом и грохотом, словно разбойники, ворвались они в свой дом и сказали матери своей: |
| — Мах цæуæм Нарты Ныхасмæ—нæ фыдæлтæй ма чидæр æгас у, æмæ йæ хъуамæ ссарæм. | — Мы идем на Нихас нартов. Слышали мы, что жив кто-то из наших дедов. Мы пойдем и отыщем его. |
| Араст сты дыууæ лæппуйы æмæ Нарты Ныхасмæ ‘рцыдысты. Æртæ Нарты Ныхасы бадынц. | Пришли на Нихас сыновья Ахсартага. Мужчины всех трех нартских родов сидели там в то время. |
| — Фарн уæ ныхасы! — загътой лæппутæ Ныхасы адæмæн. | — Да будет счастье на вашем Нихасе, — сказали юноши. |
| — Фæрнæйдзаг ут! — дзуапп радтой лæппутæн адæм. | — Пребывайте и вы в полном счастье, — ответили юношам почтенные нарты. |
| — Фехъуыстам, нæ фыдыфыд Уæрхæг Нартæн рæгъаугæс у, æмæ нын, кæм ис, уый куы бацамониккат, уый курæг стæм. | — Узнали мы, что отец отца нашего, Уархаг, жив и пасет стада нартов. Просим вас — укажите, где он сейчас. |
| — Мæнæ лæппутæй искæй акæнут уемæ, æмæ уын æй уый бацамондзæн,— загътой лæппутæн Ныхасы адæм. | — Пусть проводит вас кто-нибудь из мальчиков, — ответили нарты. |
| — Хорз, — зæгъгæ, фæкодтой Уырызмæг æмæ Хæмыц æмæ иу лæппуимæ араст сты Уæрхæджы агурæг. Цæуынц, æмæ сæ къæхты хъæрæй бæстæ змæлы, хæхтæ згъæлынц. | Издали услышал Уархаг богатырские шаги Урызмага и Хамыца. Земля дрожала под их ногами, и горы осыпались от их топота.
|
| Уæрхæг дис кæнын байдыдта, загъта йæхицæн: «Уæдæ мæ фырттæ — Æxcap æмæ Æхсæртæг куы фесæфтысты, уæд ай цы диссаг у — уый мæ фыртты къæхты хъæры хуызæн куы у?!» Бахæццæ сты Уæрхæгмæ. Уæрхæг сæ фæрсы:
— Ай, æмæ чи стут? |
«Что за диво? — подумал Уархаг. — Нет в живых моих Ахсара и Ахсартага, а мне кажется, что я слышу их шаги».
Вот увидел он юношей. Эй, кто вы такие? — спросил он их.
|
| Зæгьынц ын:
— Мах стæм Æхсæртæджы лæппутæ! |
И они ответили:
— Мы сыновья Ахсартага. |
| — Уæдæ-ма рацæут, æз уæ уе стæджы хъæдæй базондзынæн. | — Ближе, ближе подойдите ко мне. Только по тому, как сложены вы, кости ваши ощупав, могу я признать вас. |
| Бацыдысты Уырызмæг æмæ Хæмыц Уæрхæгмæ æмæ йæ хъæбыстæ кæнынц.
Уæрхæг сындæг равнæлдта æмæ йæ къухы уырзтæй радыгай æрысгæрста лæппуты цонджы хъултæ æмæ загьта: |
Подошли Урызмаг и Хамыц к Уархагу, обняли его, и стал Уархаг тихо, самыми кончиками пальцев, ощупывать запястья их рук.
|
| — Уе стæджы хъæд æцæг махæй у. | — Правду сказали вы, мальчики. По тому, как сложены ваши кости, только к нашему роду можете вы принадлежать. |
| Уæд ын лæппутæ æрдзырдтой,— сæ мадæй куыд фехъуыстой, афтæ — сæ фыд Æхсæртæг æмæ йе ‘фсымæр Æхсары амарды хъуыддаг, стæй сæ мад æмæ сæхи хъуыддæгтæ дæр. | И юноши со слов матери своей рассказали деду о гибели его сыновей и о горестной судьбе жены Ахсартага — Дзерассы.
|
| Уæд Уæрхæг йæ цæстытæ доны разылдта æмæ загъта:
— Мæнæн уыдис, æцæгдзинадæй, дыууæ фаззон лæппуйы — Æxcap æмæ Æхсæртæг, æмæ фесæфтысты. Фæлæ æгайтма сæ мыггаг нæ сыскъуыди! |
Слезами наполнились глаза старого Уархага, и сказал он:
— Погибли сыновья мои Ахсар и Ахсартаг, но радуюсь я, что не прервался наш род.
|
| Æмæ сæ разæй рараст и сæ зæронд фидар арæзт чъырынмæ.
|
И направился впереди них в старинную прочную башню их рода.
|
| Дыууæ лæппуйы ссыдысты Уæрхæджы фæстæ чъырыны уæллаг уæладзыгмæ. Бахызтысты мидæмæ, æмæ хæдзары нал уыдис быронæй бацæуæн. | Вслед за Уархагом двое юношей поднялись в почетные комнаты башни и видят, невозможно войти туда, так много мусора там скопилось.
|
| Уæд сæ иу фыййаг фелвæста, се ‘ннæ — уисой, æмæ рамарзтой хæдзар. Хæдзар, цы уыдис, авд ахæмы хуыздар сæрттывта. | Тогда взял один из них деревянную лопату, другой взял метлу, и они вычистили и подмели хадзар. Заблестел хадзар, и увидели все, что стал он в семь раз лучше прежнего. |
| Уыйфæстæ зæронд лæджы ракодтой дуармæ, адастой йын йæ хъуынджын сæр, йæ боцъотæ.
Стæй йын фаджысы нытътъыстой лæдзæг. Зæронд лæг уым ныддоныхуыпп кодта; æмæ йæ доныхуыпп хæрдмæ танхъа куы хаста, уæд дыууæ ‘фсымæры кæрæдзимæ бакастысты æмæ загътой: |
Потом вывели старика во двор, побрили его лохматую голову, сбрили ему бороду, и глянуло на внуков молодое лицо.
Затем они воткнули в навоз палку. Старик оправился туда и когда моча запенилась, братья, посмотрели друг на друга и сказали:
|
| — «Ай ма нын нæ мады дæр фæдардзæн». | — Да он еще совсем молодой, наш дед: он может еще и нашу мать содержать. |
| Зæронд лæджы фæстæмæ хæдзармæ бакодтой æмæ йын загътой:
— Мах стæм дæ лæппутæ æмæ нырæй фæстæмæ демæ цæрдзыстæм. |
Приведя деда обратно в хадзар, они сказали ему:
— Мы твои сыновья и отныне будем жить с тобой. |
| Цалынмæ Уæрхæджы агуырдтой Уырызмæг æмæ Хæмыц, уæдмæ сæ мад — Дзерассæ уыд йæ цæгаты — Донбеттыртæм; æмæ йæм араст сты æмæ йæм ныццыдысты. Ракодтой йæ уырдыгæй æмæ йæ ‘рхуыдтой Нарты хъæумæ, æмæ дзы сæ фыдыфыд Уæрхæг загъта йæхицæн бинонтæ. | Пока Урызмаг и Хамыц искали своего деда, Дзерасса была у родителей своих, Донбеттыров.
И, отыскав деда, братья отправились за матерью. Они привели ее обратно в родовую свою башню, и старый Уархаг взял Дзерассу себе в жены. |
| Дзырдуат | Словарь |
| дæ быныл баззайа | (устойчивое словосочетание) |
| кæд мæ дзыхæй хай уыдзæни, уæд дын … хæлар уæд | |
| Сехы гоппыл | ? |
| цæгъдæджы мидæг фесты | были разгромлены, разломаны |
| згъæлынц | осыпаются |
| чъырын | здесь: башня |
| уæладзыг | этаж |
| ныддоныхуыпп кодта | (идиоматическое выражение) пописал |
| танхъа | здесь: пена |
| Нарты кадджытæ\\ Составители: В.Абаев, Н.Багаев, И.Джанаев, Б.Боциев, Т.Епхиев. Литературный редактор И.Джанаев. Владикавказ: «Алания». 1995. С.19-20. | Осетинские нартские сказания.\\ Составители: В.Абаев, Н.Багаев, И.Джанаев, Б.Боциев, Т.Епхиев. Перевод с осетинского Ю.Либединского. Москва-Владикавказ. 2001. С.19-22 |
